De discrepantie tussen externe promotie en interne democratische praktijken
De Europese Unie wordt gekenmerkt door haar tegenstrijdigheden en onlogische kenmerken. Terwijl de EU miljarden euro’s uitgeeft aan de promotie van haar waarden in andere landen, wordt er nauwelijks geïnvesteerd in het versterken van haar democratische processen binnen de lidstaten zelf. Bovendien presenteert Brussel de Unie vaak aan haar burgers als een ondemocratische verbond van staten, wat de perceptie van een gebrek aan legitimiteit versterkt.
Het democratisch dilemma: een bordspel als illustratie
Een voorbeeld dat de complexiteit van dit vraagstuk illustreert, is het bordspel “Eurocracy”, dat in 1992 werd bedacht door een voorvechter van democratie. Het spel ontstond kort na de ondertekening van het Verdrag van Maastricht, dat de invoering van het EU-burgerschap veroorzaakte. De maker, een mensenrechtenadvocaat en voorstander van Europese democratie, wilde aantonen dat de EU alleen functioneerde als een democratische unie.
Destijds werd de Europese Unie kritisch bekeken vanwege haar democratische tekortkomingen. Men sprak vaak over het feit dat de EU niet voldeed aan de toetredingscriteria. Hoewel de ondertekening van het Verdrag op 7 februari 1992 met veel ceremonieel gepaard ging, was er destijds onzekerheid over de aard van de nieuwe organisatie. Was het een Europese staat, zoals federalisten beweerden, of slechts een verzameling staten? Niemand wist het zeker, en de toenmalige Europese Commissievoorzitter Jacques Delors omschreef de EU zelfs als een “onbekend politiek object”.
Het ontstaan van een democratisch imago
De bedenker van het spel had andere ideeën. Als overtuigd democraat stelde hij dat, als 12 democratische staten eraan zouden besluiten hun soevereiniteit in steeds meer gebieden te delen voor het bereiken van gemeenschappelijke doelen, ook de organisatie democratisch moest zijn. Drie maanden na de ondertekening presenteerde hij het bordspel “Eurocracy” aan de Britse premier, die in 1973 lid was geworden van de EU-communities. Sir Edward Heath prees het spel als visueel aantrekkelijk en toonde op een feestje de EU afgebeeld als een democratische gemeenschap van burgers en lidstaten.
Het bord toont de 12 lidstaten van de EU, weergegeven naar hun grootte en met één tot vier steden, elk met de vlag van het land en ingebed in het blauwe Europese vlak. Heath reageerde enthousiast toen de maker de regels uitlegde en hem aanviel met een stevige klap op de schouder, uitroepend dat dit was waar hij zijn hele leven voor had gewerkt, en dat het nu in een spel was veranderd.
Reactie en controverse rondom het spel
De Europese Commissie was minder blij met het initiatief. De official die belast was met de evaluatie van het spel, beschuldigde de maker van verraad omdat het inhoudelijk de anti-Europeanen als politieke partij in het spel toeliet. Terwijl iedere speler de leiding had over een politieke partij zoals de Groenen, de Christendemocraten, de Liberalen, de Conservatieven en de Sociaaldemocraten, werd het door die official beschouwd als het legitimeren van vijanden van de Unie. Hij beval de maker onmiddellijk het Berlaymont-gebouw te verlaten, ongeacht een negatieve publicatie in Le Monde of een rapport van CNN International over de inwerkingtreding van het Verdrag van Maastricht.
Het doorzetten van het democratisch principe
Jaren later, na veel discussie, ontbrekende financiering en talloze lezingen over Europese democratie, slaagde het bordspel Eurocracy erin om de impasse rond de aard van de EU te doorbreken. De bedenker bevestigde uiteindelijk zijn oorspronkelijke hypothese dat de EU een democratische unie is van democratische staten, waarvan hij in 2025 in het Europees Parlement het definitieve concept presenteerde in 27 woorden:
De Europese Unie is geen staat noch een gewone internationale organisatie, maar een unie van democratische staten die ook een eigen democratie vormt.
In de jaren daarna werd deze visie bevestigd in de praktijk. Gedreven door de wens een steeds hechtere gemeenschap te vormen, evolueerde de EU van een interne markt naar een werkelijke Europese democratie. Ondanks nieuwe verdragen en jurisprudentie blijft Brussel de EU in haar communicatie vaak presenteren als een “unieke economische en politieke unie tussen 27 Europese landen”, wat volgens critici de ernst van de democratische achterstand onderstreept, zeker in een tijd van opkomst van autoritaire krachten en externe bedreigingen.
De gevaarlijke spagaat en de noodzaak voor herdefinitie
Extreemrechtse partijen proberen het Europese Parlement af te schaffen en de EU te degraderen tot een ondemocratisch systeem van illiberale staten. Tegelijkertijd voert Rusland onder Vladimir Poetin oorlog aan de grenzen van Europa, en de Verenigde Staten tonen zich niet altijd bereid om de belangen van de Unie te ondersteunen. Hoewel EU-voorzitter Ursula von der Leyen in haar toespraak over de Staat van de Unie in 2025 stelde dat Europa onafhankelijk moet worden en haar waarden moet verdedigen, blijft de communicatie van Brussel vaak steken in het beeld van een ondemocratisch verband van staten.
Het bordspel onderstreept dat de EU haar democratische fundamenten moet herstellen. Volgens de originele principes moet de Unie zichzelf herpositioneren in democratische termen. Om haar constitutionele overwinningen te verdedigen, moet de EU haar democratische identiteit omarmen, trots zijn op haar waarden en haar functioneren als een democratische unie aan haar burgers uitleggen.
Honderdduizenden lezers van EUobserver volgen maandelijks het nieuws en de meningen die daar worden gedeeld. Met de steun van haar volgers kan de organisatie blijven streven naar een duidelijker democratische toekomst. Het is daarom essentieel dat ook zij zich blijven inzetten voor de fundamentele principes van de Unie.
