De recente internationale activiteiten van de EU
De afgelopen twee weken heeft de Europese unie zich actief gepresenteerd op het wereldtoneel. Op 22 en 23 november waren EU-leiders aanwezig in Johannesburg voor de allereerste G20-bijeenkomst georganiseerd in een Afrikaans land. Vervolgens reisden zij naar Angola voor een top met de Afrikaanse Unie, gericht op de ‘bevordering van vrede en welvaart via multilaterale samenwerking’. Deze diplomatieke activiteiten werden gevolgd door deelname aan de VN-klimaattop in Brazilië (COP30), een samenwerkingsraad met Tadzjikistan, en een gezamenlijk overlegorgaan met Chili.
Ondanks het uitgebreide internationale engagement werd de EU-voortvarendheid direct onderbroken door een onvolledig vredesplan van 28 punten, dat door de Amerikaanse president Donald Trump werd geprobeerd op te leggen aan Oekraïne. Hoewel de Europese leiders aanvankelijk niet betrokken waren bij het voorstel, moesten zij zich tijdens de EU-Afrikaanse Unie-top haasten om het Amerikaanse voorstel te herzien en te verfijnen. Het doel was om een meer positieve en evenwichtige uitkomst te bereiken.
De verschuivingen in het buitenlands beleid
De spanning tussen het behouden van een voortdurende betrokkenheid bij andere regio’s en de confrontatie met de existentiële crisis veroorzaakt door de Russische agressie heeft sinds de aantreden van Ursula von der Leyen in 2019 de koers van het EU-beleid bepaald. Nu, een jaar na haar tweede termijn, worden de lessen van de eerste van kracht en worden ze geëvalueerd. Een recent rapport van Carnegie Europe toont aan dat de eerste termijn van de Commissie onder leiding van von der Leyen, die liep van december 2019 tot november 2024, zich vooral richtte op de buurlanden van de unie, met een duidelijke focus op de oostelijke landen van Europa.
Gedurende deze periode werden er meer gesprekken gevoerd, werd er meer hulp geboden en werden er meer medewerkers uitgezonden naar aangrenzende regio’s dan tijdens de twee voorgaande commissiejaren. Dit is vooral te wijten aan de volledige invasie van Oekraïne door Rusland. Het buitenlands beleid van von der Leyen’s commissie kan worden onderverdeeld in twee perioden: vóór en na de invasie. Sinds dat moment is het reageren op de agressie van Moskou de hoogste prioriteit geworden voor EU-leiders.
De regionale rol van de EU
In het kader van deze heroriëntatie heeft Oekraïne, evenals andere landen in Oost-Europa zoals Moldavië en Georgië, de meeste aandacht gekregen binnen het Europese buitenlands beleid. Oekraïne was tussen 2019 en 2024 de op twee na meest bezochte bestemming voor EU-leiders, terwijl de Russische invasie van Oekraïne het meest besproken onderwerp was in verklaringen van de Europese Raad en de Raad voor Buitenlandse Zaken. Daarnaast werd er meer aandacht besteed aan Moldavië en Georgië, die een pad richting lidmaatschap volgen, zij het met verschillende voortgang.
Ook Armenië, Azerbeidzjan en Wit-Rusland kregen enige aandacht, vooral in reactie op de vervalste presidentsverkiezingen in Minsk in 2020 en de hernieuwde conflicten in Nagorno-Karabach in 2020 en 2023. Landen uit de Westelijke Balkan, een regio waar het proces van uitbreiding enige wind in de zeilen kreeg, werden frequenter bezocht, en er werden meer verklaringen afgelegd en hulp toegezegd dan tijdens eerdere perioden.
Sinds 2022 worden bovendien de meeste EU-sancties gericht op individuen en organisaties in Rusland. Tegelijkertijd werden in de periode 2019-2024 in het kader van het Verdrag voorcollectieve zekerheid en defensie (CSDP) de helft van de missies in Oost-Europa ingezet. EU-onderhandelaars werkten ijverig aan het verbeteren van handelsakkoorden met Moldavië en Oekraïne.
Internationale crises en prioriteitenverschuiving
Naast de Russische agressie en uitbreiding van de buurlanden, kwamen tijdens von der Leyens eerste termijn ook andere crises aan bod. Belangrijke voorbeelden zijn de post-Brexit-onderhandelingen, de wereldwijde reactie op de COVID-19-pandemie en de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober 2023. Deze gebeurtenissen zorgden voor een focus op de meer nabije problemen, waardoor de internationale agenda van de EU onder druk kwam te staan.
Vele belangrijke partners bekritiseerden de EU herhaaldelijk vanwege het verlies van leiderschap op het internationale toneel. De respons op COVID-19 werd aangevallen vanwege het gebrek aan solidariteit met het zogenaamde mondiale zuiden. Daarnaast kreeg de EU kritiek omdat haar focus op Oekraïne andere conflicten wereldwijd verwaarloosde en er morele dubbele standaarden werden aangewezen in de houding ten opzichte van het conflict in Gaza. Zelfs tijdens de grote klimaatconferentie COP30 verschilden de conclusies van het Europees leiderschap van haar eerdere ambitieuze positie op klimaatgebied sinds de ondertekening van het Verdrag van Parijs.
De balans tussen globalisering en regionale focus
De vraag rijst of deze verschuiving een ironie is voor een Commissie die ooit streefde naar een grotere rol in de wereld. Alleen als de unie erin slaagt een juiste balans te vinden tussen het aanpakken van problematische regio’s en het uitbreiden van haar internationale betrokkenheid, kan zij daadwerkelijk als mondiale speler worden erkend. De EU blijft de grootste handelspartner en de grootste ontwikkelingshulpgever ter wereld, en beschikt over beleidslijnen en allianties met globaal bereik die haar rol op het internationale podium kunnen versterken.
Onder leiding van Von der Leyen heeft de EU nieuwe allianties opgebouwd, vooral in Midden-Azië en het Perzisch G bestuur. Toch is haar betrokkenheid met de rest van de wereld in toenemende mate onregelmatig en beperkt. Vooruitkijkend moet de Unie meer investeren in samenwerkingsverbanden met gelijkgestemde landen en voldoende middelen beschikbaar stellen om haar globale ambities waar te maken, vooral nu zij haar volgende meerjarig budget onderhandelt.
Cruciaal is ook dat de EU een strategische cultuur en mindset ontwikkelt en niet alleen erover spreekt. Alleen op die manier kan Europa verder bouwen op haar waarden en belangen, en haar positie op het wereldtoneel versterken, los van de fragmentatie die haar politieke systemen kenmerken.
