De ambitie van de EU en de geopolitieke dynamiek in de Arctische regio
Toen Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, deze zomer haar plannen aankondigde voor een herziening van het Europese beleid ten opzichte van de Arctische regio, deed ze dat in Reykjavík. Ze plaatste de situatie in een breder perspectief door te wijzen op de toenemende invloed van China en Rusland in het gebied, die beide een groeiende economische activiteit vertonen. Tijdens een daaropvolgende toespraak bij de vergadering van de Noordse ministers in Stockholm benadrukte ze dat klimaatverandering en de versnelde melting van zeeijs de belangrijkste geopolitieke factoren zijn die de regio beïnvloeden.
Ze waarschuwde dat nergens ter wereld de krachten van de natuur en geopolitiek zo scherp op elkaar botsen als in de Arctische regio. Terwijl het ijs zich terugtrekt, verschuift de regio naar het centrum van wereldwijde geopolitieke belangen. Dit heeft directe gevolgen voor de landen in Noord-Europa, maar raakt ook bredere mondiale belangen. De indringende impact van deze ontwikkelingen manifesteert zich al zichtbaar.
De geopolitieke verschuivingen en de rol van Rusland
Rusland, samen met de BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) en de landen van de Euraziatische Vrijhandelsassociatie (Eurazië), initieert onder andere de oprichting van een gezamenlijk onderzoekscentrum op Svalbard. Het doel is om bij te dragen aan de International Polar Year 2032. Hoewel het plan potentieel onwaarschijnlijk lijkt, illustreren deze bewegingen de inspanningen van Rusland om belang te mobiliseren van landen zoals China en India, die zichzelf niet als Arctische actores beschouwen, maar wel hun aanwezigheid in de regio willen versterken of verdiepen.
Tevens zorgt de Russische nationale positionering rondom de Noordelijke Scheepvaartroute voor onrust bij Europese en Amerikaanse beleidsmakers. De geopolitieke zwaarte verschuift steeds meer naar de Arctische oceaan en de omliggende wateren. Terwijl Rusland en China assertief handelen, blijft de EU afwezig — ondanks de toenemende strategische relevantie van de regio.
De Europese positie en de beperkingen in de Arctische zone
De invloed van de EU in de bredere maritieme regio rondom de Arctische gebieden blijft beperkt. Slechts drie lidstaten — Zweden, Finland en Denemarken — behoren tot de zogenaamde ‘Arctic Eight’. Groenland, dat deel uitmaakt van het Koninkrijk Denemarken, is geen EU-lid en mist daardoor directe toegang tot de Arctische kustlijn. Finland en Zweden, met territoria boven de 66 graden breedte, worden niet als kuststaten beschouwd in de regio.
Deze geografische en politieke situatie wijst op een fundamentele zwakte van de Europese Unie: hoewel de ambitie aanwezig is, ontbreekt het aan het territoriale bereik en de instrumenten om effectief te handelen. Het versterken van bestaande samenwerkingsverbanden vormt daarom de kern van een mogelijke oplossing.
Versterking van samenwerking en strategische partnerschappen
De nauwere samenwerking met landen zoals IJsland en Noorwegen, die vanwege hun ligging in de Arctische regio en de Noord-Atlantische Oceaan nauw verbonden zijn met de EU via het EER-akkoord, is van groot belang. Groenland, dat als overzees gebiedsdeel onder de Europese Unie valt, ontwikkelt zich tot een steeds belangrijkere partner. Daarnaast blijven Canada en het Verenigd Koninkrijk, hoewel niet lid van de EU, verbonden via programma’s zoals Horizon Europe.
Deze landen delen de veiligheidsbelangen van de EU en vormen de strategische toegangspoort tot de zogenaamde GIUK-gap (Greenland, IJsland, Verenigd Koninkrijk)-regio. Deze strategische doorgang is cruciaal voor het monitoren van Russische militaire posities en speelt een centrale rol in de veiligheid van Europa.
De rol van de EU in de Arctische regio en de toekomststrategie
Sinds de eerste officiële beleidsverklaring over de Arctische regio heeft de EU de ambitie uitgesproken een grotere rol te willen spelen. Het huidige beleid onderstreept dat ‘volledige betrokkenheid van de EU bij Arctische aangelegenheden een geopolitieke noodzaak is.’
Door het bieden van financiering via programma’s zoals Horizon Europe heeft de EU substantiële voordelen gerealiseerd, vooral op het gebied van wetenschap en onderzoek. De regio heeft hierdoor vooral op het gebied van klimaatverandering grote stappen kunnen zetten. Zo ondersteunt het programma langdurige onderzoeksprojecten die inzicht geven in de impact van klimaatverandering en de dynamiek van het ijs. Desondanks ontbreekt het nog aan een gecoördineerde strategische aanpak die de wetenschappelijke leiderschapspositie kan vertalen in politieke invloed.
Het ontwikkelen van sterke politieke en veiligheidsallianties blijft essentieel. De EU beschikt over een solide basis voor nauwere samenwerking met Noord-Atlantische en Arctische landen, bijvoorbeeld door initiatieven zoals Noorwegen’s Arctic Ocean 2050-programma, dat zich richt op de toekomstige ontwikkeling van de regio, en door de betrokkenheid bij de International Polar Year 2032.
Wat ontbreekt, is geen extra beleidsraamwerk, maar de politieke wil en het overzicht om bestaande initiatieven effectief te integreren. Door de samenwerking te versterken, kan de EU haar strategische positie in de regio vergroten. Een strategisch maritiem onderzoeksprogramma, dat wetenschappelijke leiderschap combineert met gedeelde veiligheidsdoelen, kan de EU helpen haar invloed verder uit te bouwen.
De tijd is rijp voor een ambitieuzer engagement in de Arctische regio, vooral nu de plannen voor de volgende meerjarige financiële kader, Horizon Europe (FP10), en de recente vraag vanuit het Europees Parlement voor meer strategische betrokkenheid samenkomen. Dit biedt een unieke kans om nieuwe initiatieven op te starten en de positie van de EU in de regio te verstevigen.
Het vergroten van de wetenschappelijke kennis over de gedeelde oceanen en het versterken van strategische partnerschappen in deze kwetsbare en strategisch belangrijke regio is van essentieel belang. Alleen door een samenhangend en krachtig beleid kan de EU haar rol in de geopolitiek van de Arctische regio effectief vervullen.
